ZARYS WIADOMOŚCI Z KRAJOZNAWSTWA

Proces rozwoju organizacji turystycznych, jak również krystalizowania się treści ideowej krajoznawstwa przebiegał w Polsce do czasu pierwszej wojny światowej w zupełnie innych warunkach niż w pozostałych krajach europejskich. Inne bodźce, inne przesłanki wartościowały potrzeby społeczne. Inaczej też kształtowały się impulsy twórcze, nadające charakter polskiemu krajoznawstwu. Również inne przesłanki kształtowały treść i znaczenie takich słów, jak "krajoznawstwo" czy "krajoznawca". W kraju, w którym przez wiele lat nauczanie historii Polski i geografii było zabronione, słowa te kryły głębszy sens. Dlatego też działacze, którzy kładli podwaliny pod polskie krajoznawstwo, reprezentowali typ społecznika-patrioty ożywionego poczuciem misji kulturalno-narodowej.

Głównymi zatem motywami, które decydowały o rozwoju krajoznawstwa w Polsce w okresie zaborów, były uczucia patriotyczne ludzi pragnących w ten sposób zadokumentować swą polskość, miłość do kraju, jego piękna i historii.

Rozwój polskiego krajoznawstwa jest ściśle związany z powstaniem w 1873 r. Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego oraz w 1906 r. Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, znanymi od 1950 r. pod wspólną nazwą Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego - PTTK.

Wskutek ruchów rewolucyjnych po 1905 r. osłabiony carat zgodził się na pewne ustępstwa. Nastąpił okres pewnej liberalizacji. Dzięki temu kiełkująca wśród działaczy myśl założenia Towarzystwa Krajoznawczego uzyskała, mimo wielu trudności, zgodę ze strony władz carskich. Wśród wielu inicjatorów Towarzystwa należy wymienić Kazimierza Kulwiecia - pedagoga i przyrodnika, Karola Hofmana - dziennikarza, Maksymiliana Heilperna - przyrodnika, Kazimierza Czerwińskiego - nauczyciela i przyrodnika oraz Aleksandra Janowskiego - działacza społecznego i oświatowego, duchowego twórcę Towarzystwa.

Organizacyjne zebranie PTK odbyło się 3.XII.1906 r. w Warszawie. Według statutu celem Towarzystwa było zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu oraz gromadzenie zbiorów naukowych, dotyczących ziem polskich, organizowanie wycieczek po kraju, tworzenie oddziałów prowincjonalnych, urządzanie wystaw krajoznawczych, roztaczanie opieki nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody. Statut ten nie mógł zawierać całej prawdy, nie odzwierciedlał istotnych celów i zamiarów założycieli. Wychowawcze i polityczne cele PTK - istota idei krajoznawczej - wprowadzane były w życie pod pozorem zadań statutowych.

Hasło: Przez poznanie do umiłowania kraju, przez umiłowanie do czynów ofiarnych" zawierało prawdziwe cele i zadania PTK. Charakteryzując rolę krajoznawstwa profesor Jerzy Smoleński powiedział: "Krajoznawstwo ma wiązać człowieka z ziemią ojczystą, pogłębić do niej jego stosunek uczuciowy i rozumowy".

Symbolem założeń PTK była jego odznaka. Przedstawiała ona rysunek ruin zamku w Ogrodzieńcu, gdzie narodziła się myśl założenia PTK, otoczony żelazną obręczą, na której herby Warszawy, Krakowa i Poznania symbolizowały prastare stolice dzielnic kraju rozdartego trzema zaborami.

Powstanie PTK - jego rozwój, kształtowanie się idei krajoznawczych - wiąże się szczególnie z postacią Aleksandra Janowskiego (1866-1944). Gorący patriota, znawca kraju, propagator wiedzy krajoznawczej, przyjaciel młodzieży i niestrudzony organizator całe życie poświęcił polskiemu krajoznawstwu. Pełnił on liczne funkcje - sekretarza; wiceprezesa, prezesa, a wreszcie honorowego prezesa Towarzystwa. Serdeczny stosunek popopularnie zwanego "Wuja" do młodzieży i kolegów, atmosfera, która go otaczała, ułatwiały wprowadzenie zakładanych idei w życie.

Od początku działalność PTK była wielostronna i przebiegała kilkoma torami. W ciągu kilku lat powstało wiele oddziałów rozsianych nie tylko na terenie tzw. "Prywislanskiego Kraju", ale także w zaborze pruskim i austriackim, a nawet daleko poza granicami kraju: w Sydney, Kurytybie, Chicago, Symferopolu, Irkucku - wszędzie tam, gdzie znajdowali się Polacy. Działalność Towarzystwa rozwijała się w komisjach i sekcjach, które powstawały w miarę potrzeby. Organizowano też koła krajoznawcze młodzieży szkolnej, nad którymi pieczę sprawowała Komisja Kół Krajoznawczych Rady Głównej PTK.

Grupując w swych szeregach wielu wybitnych naukowców, PTK inicjowało i prowadziło liczne prace naukowe, które następnie od roku 1910 drukowane były w czasopiśmie "Ziemia". Równolegle prowadzono prace popularyzatorskie: wydawano przewodniki; opisy krajoznawcze, pocztówki, organizowano odczyty, zakładano muzea regionalne, organizowano cieszące się olbrzymią popularnością wycieczki.