Płazy i gady

Płazy i gady są stosunkowo słabo znanymi zwierzętami. Chociaż w Polsce mamy niewiele gatunków tych zwierząt, to przecież są one dosyć liczne i bardzo charakterystyczne dla naszej fauny.

Płazy i gady nie cieszą się jednak ani zbytnią sympatią, ani dobrą sławą wśród społeczeństwa. Ze zwierzętami tymi związano bardzo dużo przesądów i zabobonów. I tak niewinnego zaskrońca, który był przed wiekami świętym wężem Litwy, pomawiano o wypijanie mleka krowom z wymion, a pożyteczne ropuchy o zjadanie truskawek w ogrodach. Wężom przypisywano zdolność hipnotyzowania "bezbronnych ptaszków", a nawet ludzi. Żółwie błotne trzymane w pojnikach dla bydła miały wpływać na podniesienie zdrowotności trzody, żaby w studniach czyścić i chłodzić wodę. Salamandra wreszcie miała być jakoby odporna na ogień i gustować w tym "diabelskim środowisku". Z wyjątkiem żółwia i może rzekotki drzewnej, wszystkie płazy i gady uważa się za "wstrętne" czy "paskudne". Przesadna obawa oraz odraza, głęboko zakorzenione do dziś u wielu ludzi, powodują bezmyślne, masowe tępienie tych niewinnych, bezbronnych, a na ogół pożytecznych zwierząt.

Przygotowując niniejszy atlas chcieliśmy zainteresować Czytelnika płazami i gadami oraz pokazać, że nie są to stworzenia odrażające. Płazy i gady występujące na naszym terenie nie są wprawdzie tak oryginalne w kształtach jak ich krewni żyjący w gorących krajach, mimo to ubarwienie niektórych z nich może konkurować śmiało z ubarwieniem ptaków czy motyli.

Chociaż książka nasza nie jest kluczem do oznaczania gatunków, to na podstawie jej rycin można łatwo nauczyć się rozpoznawać żyjące u nas płazy i gady. Zebrane tu wiadomości nie są bynajmniej wyczerpujące. Tych Czytelników, którzy po obejrzeniu i przeczytaniu naszej książki poważniej zainteresują się herpetologia (tj. działem zoologii poświęconym gadom i płazom), odsyłamy do licznej popularnonaukowej i naukowej literatury z tego zakresu.

W obecnym, czwartym wydaniu atlasu dokonano nielicznych poprawek. W kilku miejscach uzupełniono opisy gatunków oraz rozszerzono wykaz literatury herpetologicznej o te pozycje, które ukazały się w ostatnim czasie.

Na tym miejscu pozwalam sobie złożyć serdeczne podziękowanie panom doktorowi Piotrowi-Surze i doktorowi Zbigniewowi Szyndlarowi za uwagi i pomoc przy redagowaniu obecnego wydania atlasu.

Dziękuję również serdecznie Czytelnikom kraju i zagranicy za liczne życzliwe choć nieraz krytyczne uwagi, życząc im przyjemnego oglądania i czytania nowego wydania.

W okresie, który upłynął między trzecim a obecnym wydaniem, zmarł autor barwnych tablic, pan Władysław Siwek, z którym wspólnie przygotowywaliśmy pierwsze i dwa następne wydania. Był On wybitnym i zasłużonym ilustratorem książek przyrodniczych, przede wszystkim z zakresu ornitologii. Niech więc ta edycja atlasu będzie hołdem złożonym Jego pamięci.

Płazy, poza nielicznymi wyjątkami, są zwierzętami czworonożnymi o wydłużonej, jaszczurkowatej (traszki, salamandra) lub krępej i pozbawionej ogona (żaby, ropuchy) budowie ciała. Są to zwierzęta zmiennocieplne ("zimnokrwiste") - tzn. nie mające zdolności regulowania ciepłoty swego ciała, tak jak wyższe kręgowce - ssaki czy ptaki. W związku z tym aktywność ich zależy w dużej mierze od temperatury otoczenia.

Wszystkie płazy są zwierzętami ziemno-wodnymi, przechodzącymi przeobrażenia w środowisku wodnym. Jaja płazów, zwane u żab skrzekiem, otoczone są galaretowatą otoczką pęczniejącą szybko po ich złożeniu, spełniającą rolę ochronną i odżywczą dla zarodków. Nie mają one nigdy twardych, wapiennych skorupek i błon płodowych, niepotrzebnych im w środowisku wodnym. Larwy płazów oddychają skrzelami. U niektórych gatunków egzotycznych formy larwalne osiągają dojrzałość płciową i zdolność do rozrodu. Zjawisko to, zwane neotenią, występuje np. u znanego z hodowli szkolnej i laboratoryjnej amerykańskiego aksolotla (forma neoteniczna przedstawicieli rodzaju Ambystoma).

Bardzo charakterystyczne dla płazów są wygląd i budowa skóry. Jest ona z reguły gładka, rzadziej lekko chropowata, pokryta drobnymi brodawkami. W dotyku skóra płazów jest wilgotna, elastyczna. Znajdują się w niej liczne, wielokomórkowe gruczoły śluzowe, zwilżające ją swoją wydzieliną. U ropuchy i salamandry występują przy tym duże gruczoły jadowe zgrupowane w tylnej części głowy (tzw. gruczoły zauszne lub parotydy). Skóra płazów dzięki swej przepuszczalności odgrywa dużą rolę w procesie oddychania oraz pobierania wody z otoczenia. Ze względu na te właściwości płazy nie mogą żyć w środowisku suchym i być przez dłuższy czas narażone na silne działanie promieni słonecznych.

W skórze płazów mieszczą się wreszcie specjalne komórki barwnikowe (chromatofory), które pod wpływem bodźców nerwowych i hormonalnych kurczą się lub rozszerzają, zmieniając odcień, barwę, a nawet deseń ubarwienia zwierzęcia. Ubarwienie płazów zależy w dużej mierze od podłoża (żaby, rzekotka) oraz takich czynników jak:pora roku, wilgotność środowiska itp. U płazów występuje niekiedy zjawisko albinizmu, tj. braku ciemnego barwnika, co powoduje bardzo jasne, białawe ubarwienie ciała. Nadmiar ciemnych barwników znany jest pod nazwą melanizmu. Szczególnie intensywne i piękne barwy przybierają płazy w okresie godowym. W tym czasie skóra samców traszek wytwarza na grzbiecie charakterystyczne grzebienie lub witkowate naroślą na ogonie. W ubarwieniu naszych płazów wyróżniamy kolory maskujące oraz odstraszające. Tak np. żaby przebywające w wodzie wśród przybrzeżnych zarośli mają ubarwienie o przewadze koloru zielonego (żaby zielone). Żaba trawna i jej krewna żaba moczarowa (żyjące z wyjątkiem okresu godów wśród traw, zeschłych liści i w zaroślach) mają ubarwienie brunatne lub płowe, podobnie jak ropuchy - szara i paskówka. Typowe, kontrastowe ubarwienie odstraszające ma salamandra plamista, takie samo znaczenie mają jaskrawe, plamiste brzuchy kumaków.

Budowa anatomiczna płazów jest prymitywna w stosunku do innych kręgowców lądowych. Szkielet ich ma jeszcze szereg elementów chrzestnych. U prymitywnych ropuszek i grzebiuszek główki kości długich pozostają przez całe życie chrzestne (nie kostnieją). Czaszka płazów jest płaska, szeroka, wyraźnie szersza w swej części potylicznej. Łączy się ona nieruchomo z pierwszym kręgiem kręgosłupa przy pomocy dwóch kłykci potylicznych, co stanowi jedną z ważniejszych cech anatomicznych całej gromady. U płazów nie występuje jeszcze kręg obrotowy. Dzięki takiemu solidnemu złączeniu czaszki z kręgosłupem ruchy głowy są bardzo ograniczone. Zęby płazów są drobne, pozbawione korzeni i przyrośnięte do powierzchni kości. Występują one zwykle na kościach szczękowych i podniebiennych, u niektórych płazów brak ich zupełnie (ropuchy). Zęby płazów spełniają pomocniczą, drugorzędną rolę przytrzymywania zdobyczy. Płazy w przeciwieństwie do kręgowców wyższych nie mają żeber (z wyjątkiem szczątkowych u nielicznych przedstawicieli). Płuca ich są więc pozbawione osłony oraz rusztowania dla całego systemu mięśni, które można by porównać do miecha pompującego powietrze. Obręcz barkowa ma dosyć skomplikowaną budowę, miednicowa często wysoką specjalizację (płazy bezogonowe). Płuca płazów mają prostą workowatą budowę (nie mają pęcherzyków). Odgrywają one niezbyt ważną rolę, o czym świadczy ich zupełny brak u pewnych, nie występujących zresztą u nas grup. Wobec braku "miecha" - klatki piersiowej, powietrze tłoczone jest do płuc przez ruchy, zwykle silnie unaczynionej i działającej samej jak narząd oddechowy, gardzieli względnie dna jamy gębowej. Tak więc u dorosłych płazów mówimy o oddychaniu skórnym, płucnym i gębowym.

Serce płazów ma dwa przedsionki i jedną komorę, co umożliwia mieszanie się krwi żylnej i tętniczej. Prymitywne są też narządy trawienne i wydzielnicze. Gruczoły rozrodcze są głęboko ukryte. Narządy zmysłowe naszych płazów są dosyć dobrze rozwinięte. Większość z nich ma znacznie rozwinięty narząd słuchu, co łączy się niewątpliwie z wydawaniem głosu w porze godowej. Oko płazów osłonięte jest powiekami. Występuje też u nich zdolność do akomodacji przez przesunięcie soczewki. Ostrość wzroku jest jeszcze niewielka i sięga najwyżej do 2 m. U wielu gatunków specjalny mięsień może wciągać gałkę oczną w głąb głowy, co pomaga przy akcie połykania. (Dziwny ten ruch oka obserwować możemy np. u ropuchy pożerającej większą zdobycz). Dobrze rozwinięte są też zmysły smaku i węchu, odgrywające rolę przy odszukiwaniu się płci w czasie godów. Zdolność do wydawania głosu mają wszystkie nasze płazy bezogonowe. W większości przypadków po głosie samców w okresie godowym można określić gatunek płaza. U wielu z nich występują specjalne rezonatory lub worki głosowe, wzmacniające i nadające swoistą barwę głosu.

Nasze płazy zamieszkują kilka różnych typów środowisk. Żaby zielone i kumaki przez cały okres życia aktywnego żyją w wodzie i nad jej brzegiem. Ropuchy żyją w parkach i ogrodach, wśród zarośli i na skrajach lasów. Żaby brunatne na łąkach i w zaroślach, jak również w rzadkich lasach i ogrodach. Traszki, z wyjątkiem okresu godów, prowadzą ukryte życie pod zwałami kamieni, sagami drzewa, w wykrotach czy piwnicach. Również ukryty, ziemny tryb życia prowadzi grzebiuszka.

Pożywienie chwytają płazy całą paszczą. Żaby robią to za pomocą wyrzucanego, rozdwojonego języka, przyrośniętego przednią częścią do dna jamy gębowej. Pokarm płazów stanowią owady i ich larwy, rzadziej pajęczaki i wije, dżdżownice, drobne skorupiaki i nagie ślimaki.

Z nastaniem chłodów płazy zapadają w sen zimowy. Zimują gromadnie bądź w szlamie na dnie zbiorników wodnych, bądź w wykrotach lub szczelinach skalnych, często razem z wężami i jaszczurkami. Na wiosnę pojawiają się już w marcu (żaba trawna), gdy śnieg jeszcze leży płatami. W okresie godowym następuje składanie skrzeku, którego wygląd jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków względnie rodzajów.

Płazy nasze są zwierzętami pożytecznymi. Szczególnie ropuchy, zjadające duże ilości owadów i nagich ślimaków, są pożądanymi zwierzętami w gospodarstwach ogrodniczych. Jedynie żaby wodne przy większym występowaniu mogą być szkodliwe w gospodarce stawowej: kijanki ich przy liczniejszym pojawieniu stają się biologicznym konkurentem dla młodego narybku. Mięso żab jest jadalne i uważane za przysmak na zachodzie Europy (Francja). Polska jest wraz z Węgrami eksporterem tych płazów. Mięso żab i ropuch służy też za pokarm w hodowlach zwierząt futerkowych. Żaby są wykorzystywane również jako tanie, łatwe do hodowli zwierzęta laboratoryjne.

Gromada płazów dzieli się na trzy rzędy: płazy ogoniaste, bezogonowe i tropikalne płazy beznogie. W Europie występują przedstawiciele płazów ogoniastych i bezogonowych. Gatunki żyjące w Polsce to przedstawiciele jednej rodziny płazów ogoniastych oraz 5 płazów bezogonowych. Wykaz ich przedstawiono na załączonej tabeli systematycznej.

Płazy pojawiły się w dewonie, tj. w połowie ery paleozoicznej. Przodków ich szuka się dziś wśród pierwotnych ryb trzonopłetwych (Crossopterygia). Płazy kopalne występowały licznie w bagnistych lasach i zaroślach karbonu i permu. Były to zwierzęta silnie opancerzone (płazy pancerne lub tarczogłowe), nie przypominające prawie zupełnie współczesnych gatunków. Przedstawiciele tych ostatnich pojawiają się dopiero w mezozoiku - średniowieczu Ziemi. W okresie nowożytnym (trzeciorzędzie) żyły już gatunki bardzo podobne do dzisiejszych, wymarły zaś całkowicie tarczogłowe i gadokształtne.

Płazy ogoniaste mają ciało wydłużone, smukłe i dobrze wykształcony ogon. Wyglądem swym przypominają one na pierwszy rzut oka niewielkie jaszczurki, za które mylnie niegdyś były uważane. Przedstawiciele gatunków żyjących w Polsce są zwierzętami niewielkimi, nie przekraczającymi z reguły 20 cm długości. Na naszych ziemiach żyją cztery gatunki traszek (zwanych również dawniej trytonami) oraz jeden gatunek salamandry.

Płazy ogoniaste prowadzą na lądzie ukryty tryb życia i są stosunkowo trudne do spotkania i zauważenia. W ciągu dnia spotykamy je zwykle przypadkowo pod kamieniami, w norach gryzoni, wykrotach lub ziemnych piwnicach wiejskich. Na żer wychodzą te zwierzęta w nocy lub w czasie ciepłych opadów deszczu. Na wiosnę wszystkie gatunki traszek przebywają w wodzie, gdzie są łatwe do obserwacji. Pobyt w tym środowisku często nie ogranicza się do pory godowej i składania jaj, ale u pewnych gatunków lub nawet osobników przeciąga się do późniejszych miesięcy letnich; sporadycznie wreszcie mogą traszki przebywać w wodzie przez cały sezon życia aktywnego.

W okresie godów skóra płazów ogoniastych nabiera żywych, intensywnych kolorów, szczególnie pięknych i jaskrawych u samców traszek. U tych ostatnich na skutek bujania naskórka powstają wtedy bardzo charakterystyczne grzebienie, przebiegające wzdłuż grzbietu i tworzące płetwy ogonowe. W czasie pobytu w wodzie traszki stają się zwinne i aktywne, dobrze pływają i polują na drobną faunę wodną. W czasie godów samce wykonują charakterystyczne tańce przed samicą. Jaja - w ilości do 200 sztuk - składają samice pojedynczo lub grupami na wewnętrznej stronie liści lub na przedmiotach zanurzonych w wodzie. Larwy wszystkich płazów ogoniastych są w przeciwieństwie do kijanek żab od razu podobne do osobników dorosłych. Mają one dobrze rozwinięte pierzaste skrzela zewnętrzne, osadzone na chrzestnych łukach skrzelowych, oraz szerokie płetwy grzbietowe i ogonowe. Są one bardzo żarłoczne i drapieżne, rosną szybko i po około trzech miesiącach przeobrażają się: tracą płetwy i skrzela, a wykształcają płuca, co pozwala im na opuszczenie środowiska wodnego i wyjście na ląd.

Płazy ogoniaste żyjące w Polsce należą do jednej rodziny salamandrowatych lub jaszczurowatych.

Płazy bezogonowe, zwane w mowie potocznej żabami, charakteryzują się wysokim stopniem specjalizacji budowy. Ciało ich jest krótkie, bardzo krępe, głowa prawie nie oddzielona od tułowia. Nogi tylne są zawsze znacznie dłuższe od przednich, silnie umięśnione, umożliwiające wykonywanie skoków. Skóra gładka lub chropowata jest bardzo słabo przyrośnięta do mięśni ciała, gdyż spoczywa na wielkich workach limfatycznych. Dobrze rozwinięty jest narząd słuchu, a u przedstawicieli wielu gatunków (np. nasze żaby) błona bębenkowa jest dobrze widoczna. Płazy bezogonowe wydają charakterystyczny głos. Samce wielu gatunków mają specjalne pęcherze głosowe (rezonatory), które powstały z uchyłków jamy gębowej. Wyróżniamy wśród nich pęcherze zewnętrzne nabrzmiewające w czasie wydawania głosu oraz wewnętrzne, stale ukryte, znajdujące się pod skórą. Na spodniej części dłoni występują u samców tzw. modzełe godowe (zgrubienia skórne), służące do przytrzymywania samicy w czasie łączenia się par. U obu płci natomiast występują modzełe piętowe.

Larwy płazów bezogonowych, zwane kijankami lub głowaczami, różnią się wyraźnie od form dojrzałych. Kształt ich jest owalny bez zaznaczenia granicy głowy i tułowia. Mają one długi, bocznie spłaszczony ogon, zanikający w czasie przeobrażania. Otwór gębowy kijanek otoczony jest zrogowaciałym naskórkiem tworzącym "szczęki" - pokryte ząbkami i brodawkami. (Ich kształt i wygląd mają duże znaczenie przy określaniu gatunków.) Przez prawie cały okres życia larwalnego u płazów bezogonowych funkcjonują wewnętrzne skrzela leżące w jamie skrzelowej, przykrytej skórą. Mają one jeden wspólny otwór odprowadzający wodę - zwany tryskawką. Położony on jest z reguły niesymetrycznie z lewej strony ciała. Pokarm kijanek, w przeciwieństwie do drapieżnych larw płazów ogoniastych, stanowi drobna zawiesina organiczna i mikroplankton, wychwytywane przez specjalny aparat filtracyjny gardzieli. W czasie przekształcania (metamorfozy) w ciele kijanek zachodzą daleko idące zmiany. Najpierw pojawiają się nogi tylne (u płazów ogoniastych przednie), a dopiero po upływie dłuższego okresu czasu - przednie.

Płazy bezogonowe składają jaja (skrzek) w postaci pakietów lub sznurów.

W stosunku do płazów gady są zwierzętami stojącymi pod każdym względem na znacznie wyższym szczeblu ewolucyjnego rozwoju. Gady są zwierzętami jajorodnymi lub jajożyworodnymi, nie przechodzącymi przeobrażenia, ani nie wykazującymi śladów stadium larwalnego. Młode ich są zupełnie podobne do osobników dorosłych i od razu przystosowane do życia samodzielnego. Jaja gadów są otoczone twardą (jak u ptaków) lub elastyczną, skórzastą skorupką. Mają one dobrze rozwinięte błony płodowe. Dzięki tym doniosłym właściwościom rozwój gadów nie jest już związany ze środowiskiem wodnym.

Skóra gadów jest twarda, gruba i praktycznie nieprzepuszczalna. U większości pokryta jest ona takimi charakterystycznymi tworami naskórka, jak łuski lub tarczki rogowe. U niektórych (np. żółwie) skóra właściwa wytworzyła duże, masywne płytki, tworzące charakterystyczny pancerz. Skóra gadów chroni ich ciało nie tylko od mechanicznych urazów, ale zapobiega również utracie wody, dzięki czemu mogą one żyć w bardzo suchych, prawie pustynnych środowiskach na ogół niedostępnych dla płazów.

Gady, podobnie jak płazy, są zwierzętami zmiennocieplnymi i aktywność ich jest w dużej mierze zależna od temperatury otoczenia. Prawie wszystkie gady lubią się wygrzewać w słońcu i najczęściej spotykamy je właśnie w gorące, pogodne dni.

Szkielet gadów cechuje znacznie większe skostnienie niż u płazów. Czaszka łączy się z kręgosłupem jednym kłykciem i występuje tu już kręg obrotowy, umożliwiający boczne ruchy głowy. Zęby gadów są lepiej rozwinięte od zębów płazów, służą jednak nadal głównie do przytrzymywania zdobyczy.

Wszystkie gady oddychają płucami, które są u nich rozmaicie rozwinięte. Dalszemu udoskonaleniu uległy u nich narządy trawienia oraz wydzielania. U samców rozwinięte są narządy kopulacyjne, ukryte w jamie kloaki, które nie występują u naszych płazów. Oczy gadów są lepiej zbudowane niż u płazów i mają większy zasięg widzenia. Przykryte są one trzema powiekami, niekiedy zaś przezroczystym "okularem" naskórka. Zmysły węchu i smaku są dosyć dobrze rozwinięte. Narząd słuchu jest przeważnie dobrze rozwinięty, ale u wielu form mamy do czynienia z częściową lub całkowitą głuchotą (np. węże). Poza nielicznymi wyjątkami gady są nieme. Dotyczy to wszystkich nielicznych gatunków występujących w Polsce. Jedynie węże w stanie silnego podrażnienia syczą, wydmuchując gwałtownie przez krtań powietrze z płuc. Nie jest to jednak głos wydawany i wzmocniony za pomocą specjalnych narządów. Ruchy gadów są znacznie zwinniejsze niż płazów.

Gady współczesne są potomkami starego wielkiego rodu kręgowców, który przez całe średniowiecze naszej planety (tj. erę mezozoiczną) panował niepodzielnie na lądzie, w morzach i w powietrzu. Pierwsze prymitywne gady rozwinęły się w środowisku suchym, lądowym z prymitywnych płazów pancernych, u schyłku ery paleozoicznej. W mezozoiku rozwinęły się one gwałtownie (wyróżniamy ich ok. 22 rzędy z tego okresu) i wytworzyły najbardziej wyspecjalizowane formy. Z mezozoicznych gadów rozwinęły się na drodze ewolucji ssaki i ptaki. U schyłku ery mezozoicznej rozpoczęło się gwałtowne wymieranie olbrzymich gatunków wyspecjalizowanych gadów morskich (ichtiozaury i pleziozaury) i latających (pterozaury i inne). Do naszych dni przetrwały stosunkowo niewielkie formy, zgrupowane w czterech rzędach, z których w Polsce żyją przedstawiciele rzędów żółwi i łuskoskórych, zwanych również łuskonośnymi.

Żółwie są przedstawicielami jednego z najstarszych rodów całej gromady gadów. Przodkowie ich pojawili się jeszcze u schyłku ery paleozoicznej. Już w mezozoiku występowały żółwie niewiele różniące się od obecnych, a w trzeciorzędzie pojawiły się nawet współczesne nam gatunki, których przykładem jest np. nasz żółw błotny.

Ciało żółwi jest krępe, otoczone specjalnym, im tylko właściwym pancerzem. Pancerz taki składa się z płytek kostnych pochodzenia skórnego, złączonych trwale z elementami szkieletu: żebrami, wyrostkami kręgów i częściami obręczy barkowej. Płytki kostne łączą się ze sobą szwami, tworząc charakterystyczną mozaikę. U większości gatunków przykryte są one dużymi tarczkami rogowymi, których wzajemne połączenia uwidocznione są na powierzchni płytek przez charakterystyczne bruzdy. Bruzdy tarczek i szwy płytek nie odpowiadają sobie i leżą zwykle naprzemianlegle, co wzmacnia wytrzymałość pancerza. U wszystkich żółwi rozróżniamy tarczę grzbietową, zwaną puklerzem lub karapaksem, oraz tarczę brzuszną, zwaną plastronem. W chwilach niebezpieczeństwa większość żółwi może wciągnąć głowę i kończyny pod pancerz, który stanowi dobrą mechaniczną osłonę ciała. Wszystkie współczesne żółwie są bezzębne, natomiast ich szczęki są pokryte twardą, gładką lub ząbkowaną listwą rogową, przypominającą dziób ptaka. Za pomocą "okutych" szczęk i ostrych pazurów żółwie rozszarpują pokarm na kawałki, co jest dosyć wyjątkowym obyczajem w świecie połykających w całości swą zdobycz gadów.

Żółwie mają bardzo dobrze rozwinięty wzrok oraz zupełnie dobrze - węch i smak, są one natomiast przeważnie głuche. Są to zwierzęta ciepłolubne, zamieszkujące przede wszystkim kraje o klimacie gorącym. Zamieszkują różne typy środowisk, jednak najliczniejsze są gatunki słodkowodne. Żółwie te dobrze pływają, na lądzie zaś posuwają się wprawdzie wolniej, lecz niekiedy odbywają "na piechotę" dalekie wędrówki. Większość żółwi jest mięsożerna i drapieżna. Żółwie lądowe i nieliczne wodne są roślinożerne; znane są też gatunki wszystkożerne. Omawiane gady są bardzo wytrzymałe na głód i pragnienie oraz nadzwyczaj długowieczne. Wszystkie żółwie są jajorodne.

Do rzędu tego należy ogromna większość żyjących obecnie gadów. Jego przedstawiciele mają ciało pokryte tarczkami lub łuskami rogowymi (stąd nazwa). Są to zwierzęta jajorodne lub jajożyworodne, przeważnie niewielkie, z reguły o wydłużonym kształcie ciała. Należą tu przeważnie zwierzęta lądowe, rzadziej słodkowodne, zaś bardzo nieliczne związane są z morzem. Wśród przedstawicieli tej grupy systematycznej często są formy beznogie lub o odnóżach znajdujących się w stanie szczątkowym (niektóre jaszczurki). Wszystkie łuskonośne mają dosyć dobrze rozwinięte zęby, a u nielicznych występują specjalne aparaty jadowe (zęby i gruczoły). Bardzo charakterystyczna jest również budowa parzystych narządów kopulacyjnych, kości czaszki oraz szeregu szczegółów anatomicznych, wymagających jednak dokładniejszego omówienia.

Rząd łuskonośnych dzieli się obecnie na trzy zróżnicowane podrzędy: jaszczurki, obrączkowce (nie występujące w Polsce) oraz węże.

Jaszczurki mają wydłużony kształt ciała i przeważnie dobrze rozwinięte nogi. W grupie tej znamy jednak szereg gatunków beznogich (np. padalec) lub o zmarniałych, szczątkowych odnóżach. Ogon większości jaszczurek jest kruchy, łatwo łamliwy i ma zdolność regenerowania (odrastania). Ciało wszystkich jaszczurek jest pokryte łuskami i tarczkami rogowymi, które spoczywają często na podkładkach kostnych (padalec). Łuski brzuszne jaszczurek są często nieco większe od grzbietowych i bocznych, jednak nigdy nie występują u nich tarczki brzuszne. Czaszka omawianych gadów ma trwale złączone ze sobą kości szczęk, co pozwala im na zjadanie pokarmu o niewielkich rozmiarach. Zęby jaszczurek europejskich są niewielkie, drobne, nie mogą więc nimi zadawać głębszych ran. Poza nielicznymi wyjątkami (dwa gatunki żyjące w Ameryce Północnej) jaszczurki są zwierzętami niejadowitymi, żywiącymi się stawonogami i innymi drobnymi zwierzętami lądowymi - rzadziej pokarmem roślinnym. Są to przeważnie zwierzęta zwinne, aktywne. Wspinają się dobrze po stromych powierzchniach, grzebią nory, dobrze pływają, lecz w większości wyraźnie unikają wody.

Jaszczurki są jajorodne lub jajożyworodne.

Węże mają najbardziej wyspecjalizowaną budowę wśród łuskoskórych. Ciało ich jest bardzo wydłużone, a ogon stosunkowo krótki. W czasie ewolucji węże utraciły całkowicie swe odnóża, które zachowały się w stadium szczątkowym tylko u nielicznych, nie żyjących u nas gatunków (np. dusiciele - Boidae). W budowie wewnętrznej węży występuje tendencja do asymetryczności i połowicznej redukcji narządów parzystych (płuca, nerki). Wszystkie omawiane gady są mięsożerne. Dzięki specjalnemu, luźnemu i elastycznemu połączeniu kości czaszki, a przede wszystkim szczęk, mogą one połykać zdobycz znacznie większą od własnej głowy. Zęby węży są ostre, lekko zagięte ku tyłowi i służą im do przytrzymywania pokarmu. U wielu gatunków (np. u naszej żmii) występują zęby jadowe zaopatrzone w kanalik lub rowek, po których spływa jad ze specjalnych gruczołów. Węże poruszają się w charakterystyczny "pełzający" sposób, przy czym rolę nóg zastępują u nich liczne żebra, łączące się z systemem specjalnych mięśni i tarczkami rogowymi brzusznej strony ciała. Bardzo charakterystyczne jest dla omawianych gadów okresowe zrzucanie naskórka z całego ciała. Ze "skórki" takiej wąż wydobywa się, przeciskając i ocierając o szorstkie przedmioty, głazy lub gałęzie i wyswobadza się z niej jak z futerału. Wylinki takie znajdujemy często w okolicach obfitujących w węże, a po odciśniętych na nich tarczkach i łuskach możemy dobrze oznaczyć gatunek zwierzęcia. Również charakterystyczny dla omawianych gadów jest ich "nieruchomy" wzrok, spowodowany brakiem powiek, które zastępuje warstwa przezroczystego naskórka, zrzucana razem z całą wylinką. Węże mają bardzo słaby wzrok, są zupełnie głuche, a o otaczającym je świecie informują się głównie przy pomocy dotyku i węchu (zmysł chemiczny), przy czym pomaga im długi, bardzo ruchliwy i rozdwojony na końcu jeżyk. Węże, tak jak jaszczurki, są jajożyworodne i jajorodne.

Węże zawsze bardzo silnie oddziaływały na fantazję i wyobraźnię człowieka. Powodował to zawsze przesadny lęk przed ich jadem. Były one też ulubionym obiektem magii czy guślarstwa, a także znajdowały zastosowanie w ludowej medycynie. Nalewki z węży i tzw. driakwie uważano za doskonały lek przeciw wielu dolegliwościom, między innymi zaś przeciw jadowi żmij. Przeciwjadową odtrutką była według mieszkańców Puszczy Sandomierskiej nalewka z tłuszczu żmii i spirytusu.

Z wężami łączy się bardzo dużo legend i przypowieści ludowych. Nasza etnografia może poszczycić się jedynym chyba w Europie wielkim zbiorem tego typu opowieści, publikowanym w ciągu lat przez Erazma Majewskiego w czasopiśmie "Wisła" na przełomie XIX i XX w. W zbiorze tym można między innymi przeczytać wiele odmian historii o królu węży, władcy wszystkich wężów i jaszczurek. Gad ten, występujący zresztą w bajkach nie tylko polskich, ale i ukraińskich, strzegł wielkich skarbów, nosił koronę i głośno gwizdał, dając tym znak podwładnym mu wężom i jaszczurkom. Powszechnie znana jest też cześć i sympatia, jaką starożytni Litwini otaczali swe święte węże zaskrońce. Podobno jeszcze do dziś na terenach dawnej Litwy węże te cieszą się sympatią i uchodzą za zwierzęta domowe.

Interesujący jest też niewątpliwie fakt, że również dawni Łużyczanie, a więc Słowianie, otaczali węże sympatią i traktowali je jak zwierzęta domowe. Jak donosił mi jeden z moich niemieckich przyjaciół, do dziś dnia na Łużycach, w południowo-wschodniej części NRD cieszą się zaskrońce opieką i przyjaźnią miejscowej ludności zarówno słowiańskiego, jak i niemieckiego pochodzenia. Fakt jest o tyle interesujący, że ziemie te leża daleko na południe od Litwy i dawnych Prus, gdzie kult węża był tak powszechny.

Ze względu na swą pożyteczność, istotną rolę w biocenozie oraz w wielu przypadkach reliktowy charakter, nasze płazy i gady zasługują na jak najdalej idącą ochronę i opiekę. Polska jest jednym z pierwszych krajów Europy, w którym omawiane zwierzęta zostały objęte ochroną prawną. I tak z całkowitej ochrony korzystają u nas wszystkie traszki, salamandra, ropuszki, grzebiuszka, ropuchy, rzekotka i tzw. "żaby brunatne". Żaby zielone, których zbyt liczne pojawienie się w gospodarstwach stawowych jest raczej niepożądane oraz które od dłuższego czasu stanowią obiekt eksportu dewizowego, objęte są ochroną częściową, podobnie, jak zwierzyna łowna, raki i ryby. Tak np. nie wolno łowić żab w okresie składania skrzeku, w okolicach, gdzie są one rzadkie itd.

Ostatnio, dzięki apelom i inicjatywie naszych herpetologów, również żmija została objęta ochroną, podobnie, jak w wielu innych krajach Europy. Szczególną opieką otoczony jest u nas żółw błotny, dla którego utworzono już dwa specjalne rezerwaty w Jarotach w województwie olsztyńskim i w Kowalkach koło Rypina w województwie bydgoskim. W chwili obecnej zaawansowane są prace nad utworzeniem dalszych rezerwatów dla żółwi w województwach radomskim i chełmskim.

Chociaż objęte ochroną prawną płazy i gady padają masowo ofiarą bezmyślnego tępienia. Powodem tego są głęboko zakorzenione przesądy i lęk, jaki te niewinne i niegroźne zwierzęta wzbudzają w przeciętnym człowieku. Liczne przesądy i zabobony, o których wspomniano na wstępie, powodują masowe mordowanie węży, padalców a nawet jaszczurek niesłusznie uważanych za jadowite lub po prostu mylonych ze żmiją. Bardzo niebezpieczni dla naszej fauny płazów i gadów są też ostatnio amatorzy i pseudomiłośnicy tych zwierząt. Ofiarą ich padają niestety przede wszystkim gatunki rzadkie, do jakich należy u nas np. wąż Eskulapa. Ten piękny wąż, którego miejsca występowania winny zostać włączone do specjalnych rezerwatów, jest rokrocznie łowiony w Bieszczadach przez "miłośników przyrody", zbieraczy skórek i osobliwości. W akcji ochrony płazów i gadów powinni wziąć udział wszyscy ci, którym droga jest idea ochrony naszej fauny, przede wszystkim zaś nauczyciele i młodzież szkolna. Ochrona winna też nie ograniczać się wyłącznie do biernego przestrzegania, szanowania ustaw i zarządzeń, ale przez odpowiednią akcję uświadamiającą (pogadanki, odczyty, włączenie zagadnień ochrony i pożyteczności płazów i gadów do programu lekcji przyrody) oddziaływać na najszersze kręgi społeczeństwa.

W ostatnich latach uległo niestety zniszczeniu wiele naturalnych środowisk naszych płazów i gadów. W związku z tym należy się zastanowić, czy na przykład nie przenosić żółwi błotnych z terenów zagrożonych melioracją. Wprawdzie nie jest to słuszne z czysto naukowego, faunistycznego punktu widzenia, pozwoli jednak ocalić reliktowe kolonie tych gadów. Postuluje się też otoczenie opieką niewielkich zbiorników wodnych, w których płazy znajdują dogodne warunki do rozmnażania się.

Takie "dzikie terraria" powinny zostać otoczone opieką przede wszystkim młodzieży szkolnej zrzeszonej w kołach Ligi Ochrony Przyrody.