PODEGRODZIE

Podegrodzie - duża, ładna wieś gminna nad Dunajcem (ok. 1800 mieszkańców), położona w centrum Kotliny Sądeckiej, niedaleko Starego i Nowego Sącza. Jest uważana za centrum kulturalne grupy etnograficznej Lachów Sądeckich. Okolica charakteryzuje się znakomitymi walorami klimatycznymi i krajobrazowymi, stąd też Podegrodzie jest ważnym ośrodkiem rolnictwa i sadownictwa. Folklor miejscowy rozsławia zespół „Podegrodzie”, istniejący od 1937 r., zdobywca licznych nagród na krajowych i międzynarodowych festiwalach. Działają również zespoły dziecięce, ludowi artyści i gawędziarze.

Zabudowa usytuowana jest w dolinie Dunajca oraz na zboczach okolicznych wzgórz. We wschodniej części wsi wznoszą się poprzecinane jarami potoków pagórki noszące nazwy: Łazy, Kucowa, Grobla i Zamczysko. Poszczególne części wsi zachowały tradycyjne nazwy takie jak: Zapłocie, Zagumie, Kucowie, Niżne i Wyżne Pola, Barczyna, Kolonia (od osadników niemieckich), Soślina (od rosnącego tu lasu sosnowego), Jadwisin, Pędzicha, Starkowiec i wiele innych.

Ze względu na swe korzystne położenie, Podegrodzie było niezwykle ważnym punktem osadniczym o bardzo starej metryce. Pierwsze ślady człowieka w tej części Kotliny Sądeckiej pochodzą sprzed prawie 3000 lat, w okresie późniejszym na tzw. Grobli powstało duże grodzisko, zamieszkiwane kolejno przez ludność kultury łużyckiej, lateńskiej i ludność związaną z okresem rzymskim. Prehistoryczna osada „na Grobli” jest jednym z najlepiej przebadanych stanowisk archeologicznych na terenie południowej Małopolski. Zmieniała ona swój kształt i wymiary co najmniej czterokrotnie. Początkowo żyjący tu ludzie mieszkali w niewielkich jamach, później - w trakcie kolejnych faz osadniczych - budowano drewniane chaty, podobne do tych, jakie znamy np. z Biskupina. Cała osada była również obwiedziona wysokim wałem drewniano-ziemnym. We wczesnym średniowieczu istniało tu jeszcze jedno grodzisko na tzw. Zamczysku, rywalizujące z równie potężnym grodem Wiślan w pobliskich Naszacowicach. Zdaniem części badaczy (prof. Poleski) Podegrodzie było jednak tylko osadę służebną wobec większego grodu w Naszacowicach (od nazwy „Pod grodem” wywodziłaby się nazwa Podegrodzie).

W momencie kształtowania się średniowiecznego państwa Piastów Podegrodzie stanowiło najważniejszy w tej części Małopolski ośrodek administracyjny i obronny. Według przypuszczeń prof. Żakiego to właśnie tutaj mieściła się pierwotna siedziba kasztelanów sądeckich i właśnie w Podegrodziu znajdowała się praosada, która dała początek historycznemu Sączowi. Z tą tezą polemizowała M. Cabalska, która pierwotną sądecką osadę umiejscawiała na Winnej Górze nad Biegonicami, po drugiej stronie Dunajca.

Faktem jest, że Podegrodzie jest jedną z najstarszych wsi Sądecczyzny. Wedle przypuszczeń niektórych historyków pierwsza parafia powstała już tutaj za czasów Bolesława Chrobrego, w roku 1014. Wybudowana w tym czasie świątynia z drewna modrzewiowego stała kilkaset lat, zanim nie rozsypała się ze starości. Ważniejszymi kasztelanami sądeckimi, którzy rezydowali w Podegrodziu byli Jan Zaprzaniec, Chwalisław, Dzierżykraj i Wydżga. Od połowy XIII w. Podegrodzie i kilkanaście okolicznych wsi weszło w skład dóbr kościelnych, jako uposażenie klasztoru klarysek w Starym Sączu i pod opieką zakonnic rozwijało się jako ważny ośrodek gospodarczy i handlowy. Istniało tutaj 5 cechów: garncarski, kowalski, rzeźniczy, tkacki i szewski. Od XVI w. funkcjonowała również szkoła parafialna. W 1581 r. sądeckie klaryski posiadały w Podegrodziu 10 łanów kmiecych, 7 zagród z rolą, 8 zagród bez roli. Sołtysem był Jan Gostwicki. W XVI w. nastąpiła zmiana systemu gospodarowania na wsi. Powszechną formą staje się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Nowe folwarki zdobywano kosztem chłopów, których usuwano z ziemi.

W roku 1607 folwark w Podegrodziu wydzierżawił Krystyn Lipski, który był zobowiązany płacić klasztorowi czynsz dzierżawny w wysokości 65 zł polskich rocznie. Po nim dzierżawcami folwarku byli: Stefan Wielogłowski, Krzysztof Stadnicki, a od 1747 r. Ignacy Malczewski. Chłopi zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny w wysokości 12 godzin dziennie w lecie i 8 godzin w zimie, bez zwolnienia pana nie mogli opuścić wsi. Nastawieni na osiągnięcie maksymalnego zysku dzierżawcy nie robili nic, aby polepszyć ciężkie położenie chłopów. W latach 1708-1710, podczas epidemii dżumy, zmarło w Podegrodziu 165 mieszkańców, a w okolicznych wsiach około 2000 osób. Po konfiskacie w 1782 r. dóbr klasztornych przez cesarza Józefa II, sytuacja chłopów uległa polepszeniu. Mogli uczyć się rzemiosła, zawierać małżeństwa bez zgody pana, zmieniać zawód.

W 1770 r., jeszcze przed rozbiorami cała Kotlina Sądecka (w tym również Podegrodzie) została zaanektowana przez imperium Habsburgów, dwa lata później zostało to potwierdzone oficjalnym traktatem rozbiorowym. W 1784 r. stworzono w Podegrodziu wzorcową kolonię niemiecką, w której osadzono 5 rodzin ewangelickich z terenu Rzeszy. Z końcem XIX w. na znajdujących się w okolicy pokładach węgla brunatnego rozwinęło się drobne górnictwo. Na przełomie XIX i XX w. wieś była ważnym ośrodkiem politycznego ruchu chłopskiego oraz ruchu spółdzielczego. Wójt Tomasz Ciągło był długoletnim posłem do parlamentu we Wiedniu, a mieszkający tu Józef Konstanty wraz z księdzem Anałkiewiczem zakładali Kółko Rolnicze, Straż Pożarną, Kasę Pożyczkową przemianowaną później na Kasę Stefczyka. W 1913 r. rozpoczęła działalność w Podegrodziu Żeńska Szkoła Rolnicza. W szkole tej uczyła później Zofia Chrząstowska, która wspólnie ze swym mężem Stanisławem przyczyniła się do stworzenia w Podegrodziu Izby Regionalnej, prezentującej kulturę materialną Lachów Sądeckich. W 1944 r., w obliczu zbliżającego się frontu, hitlerowcy fortyfikowali okoliczne wzgórza, m.in. budowali okopy na wczesnośredniowiecznych grodziskach.

Informacje krajoznawcze:
• Jak już wspomniano, Podegrodzie jest uważane za „stolicę” Lachów Sądeckich zwanych również Podegrodzkimi. Kontynuatorem bogatych tradycji kultury ludowej jest zespół „Podegrodzie”, który występował na scenach w Niemczech, Francji, Hiszpanii, Jugosławii, Danii i Belgii. Najcenniejszym - trzykrotnie uzyskanym - trofeum była „Złota Ciupaga” Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Ziem Górskich w Zakopanem. W 1992 r. zespół został laureatem europejskiej nagrody w dziedzinie sztuki ludowej „Europa - Preis fr Volkskunst”. Dziedzictwo ojców i dziadów kultywuje zespół dziecięcy „Małe Podegrodzie”, istniejący przy miejscowej szkole podstawowej od 1954 r. Tradycje regionalne popularyzują p. Kunegunda Waśko i p. Bronisława Zimowska.
• W Podegrodziu działa wielu twórców i artystów ludowych, wśród najbardziej znanych warto wymienić:
• Władysława Gancarczyka, Annę Liber, Marię Wnęk, Stanisława Ledniowskiego– malarstwo
• Rozalię Zygmunt, Krystynę Duda – plastyka obrzędowa
• Janinę Nawalaniec i Janinę Ciągło – haft regionalny.
• Dominującym elementem w panoramie wsi jest kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła, murowany, z 1832 r. Jest budowlą halową o długości 37 m, z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Posiada barokowy wystrój i organy, dwa renesansowe posągi z przełomu XVI i XVII w., chrzcielnicę z 1409 r. W wyposażeniu są stare ornaty, kielichy i monstrancje. Nieco poniżej kościoła, na niewielkim wzgórzu wśród starodrzewu stoi klasycystyczny budynek plebanii.
• We wsi znajduje się ponadto kilka ciekawych kapliczek:
• kapliczka św. Anny z 1 poł. XVII w., w płd. części wsi, barokowa, kamienna, otynkowana, kryta blachą. Wewnątrz obraz św. Anny Samotrzeć z Maryją i Dzieciątkiem Jezus, z 1631 r. Z prawej strony wejścia tablica z napisem, odnoszącym się do pięćsetnej rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem.
• kapliczka św. Sebastiana z roku 1849, postawiona przy drodze do Juraszowej na XIX-wiecznym cmentarzu cholerycznym. Kamienna, otynkowana, pokryta blachą, na fasadzie płaskorzeźba, przedstawiająca scenę ukrzyżowania. Wewnątrz ołtarzyk z obrazem „Męczeństwo św. Sebastiana”.
• Kapliczka św. Michała w centrum wsi, przy głównej drodze. Zbudowana na przełomie XVIII/XIX w., w 1998 r. przebudowana.
• Muzeum Regionalne w Podegrodziu im. Zofii i Stanisława Chrząstowskich wyrosło z prywatnej kolekcji. Eksponaty zgromadzone na wystawie ukazują stroje ludowe, przedmioty codziennego użytku, narzędzia i sprzęty gospodarskie, obrzędowość regionu. Muzeum stanowi oddział skansenu w Falkowej, zbiory znajdują się w siedzibie Gminnego Ośrodka Kultury i są udostępniane przez pracowników biblioteki. Drewniany dom państwa Chrząstowskich znajduje się kilkadziesiąt metrów na północ od GOK-u.
• Gminny Ośrodek Kultury jest organizatorem i koordynatorem życia kulturalnego gminy. Z ciekawszych imprez warto wymienić:
• Małopolski Przegląd Dziecięcych Zespołów Kolędniczych,
• „Druzbacka”- konkurs instrumentalistów ludowych i drużbów weselnych,
• Przegląd „Podłaźnicek” organizowany w czasie świąt Bożego Narodzenia.
• W Podegrodziu działa mini skansen wsi lachowskiej „Kubalówka”, którego twórcą jest p. Krzysztof Bodziony. „Kubalówka” składa się z drewnianej zagrody chłopskiej, spichlerza i kuźni, wyposażonych w tradycyjne sprzęty i narzędzia gospodarskie. Odbywają się liczne pokazy tradycyjnych zajęć: pieczenie chleba, wykonywanie tradycyjnych ozdób świątecznych, wypiek opłatków wigilijnych. tel. 18/445 93 89.
• Będąc w Podegrodziu, warto też zwiedzić starą kuźnię rodziny Nawalaniec, położoną niedaleko kościoła.
• Kulturę ludową Podegrodzia propaguje miejscowy przewodnik, p. Wojciech Bogucki. W niewielkim gospodarstwie agroturystycznym prowadzi warsztaty kulturowe: pieczenie chleba, obróbka lnu, lepienie garnków. tel. 18/445 90 73
• Na wczesnośredniowiecznym grodzisku wznoszącym się nad Podegrodziem zachowały się fragmenty umocnień (okopy, transzeje) niemieckiej linii obronnej A2, budowanej w 1944 r. przed spodziewaną ofensywą Armii Sowieckiej.
• Z Podegrodzia pochodził bł. Stanisław Papczyński, założyciel Zgromadzenia Księży Marianów (czcicieli Niepokalanego Poczęcia NMP), beatyfikowany w 2007 r. W centrum wsi, przy głównej drodze stoi pomnik, poświęcony temu wybitnemu kapłanowi.