LIMANOWA - HISTORIA

Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1488 r. Jest nią zapiska w księgach sądu ziemskiego w Czechowie, stwierdzająca, iż właścicielami wsi "Limanowa" są bracia: Piotr i Stanisław Słupscy, pieczętujący się herbem Drużyna. Badacze przeszłości tych stron są jednak zdania, iż wspomniana wyżej notatka nie jest metryki miejscowości odpowiadającej dzisiejszej Limanowej - mowa jest bo wiem w niej. o osadzie już istniejącej, a nie nowo lokowanej. Początków osady, z której powstało późniejsze miasto należy szukać więc wcześniej - być może za panowania Władysiawa Łokietka lub Kazimierza Wielkiego: Dodajmy, że dawne nazwy tej miejscowości brzmiały równie: Limanowa, Limanów, Wilmanowa, Wilmanów - współczesna nazwa miasta ustaliła się dopiero w XVIII w.

Około 1520 r. wieś Limanową kupił od Słupskich stolnik krakowski - Achacy Jordan herbu Trąby, ustanawiając tu ośrodek administracyjno-sadowniczy dla klucza dóbr, składającego się z okolicznych wsi: Mordarki, Jabłońca, Starej Wsi, Lipowego i Sowlin. Do wzrostu znaczenia Limanowej przyczynił się również fakt wzniesienia tu drewnianego kościółka i erygowanie - parafii (przed 1527 r.). Nie bez znaczenia był również fakt, że przebiegał tędy drugorzędny - co prawda ale licznie uczęszczany szlak handlowy z Węgier do Krakowa zaś Limanowa nadawała się na idealną stację popasowo-noclegową. W 1565 r. Stanisław Jordan (syn Achacego) uzyskał od króla zygmunta Augusta przywilej zezwalający na podniesienie wsi Limanowa do rangi miasta, przy zachowaniu wymogów prawa magdeburskiego. Władzę w miasteczku miał sprawować uprzywilejowany wójt monarcha wyznaczył również terminy dwóch dorocznych jarmarków oraz zezwolił na urządzanie targów w każdą sobotę. Z roku 1595 pochodzą pierwsze informacje o szkółce parafialnej w Limanowej, którą w 1630 r. próbował zreformować bakałarz Akademii Krakowskiej - pochodzący z Limanowej - Stanisław Mytko Limanowita, zapisując miastu znaczną kwotę pieniędzy na utrzymanie nauczyciela z wyższym, akademickim wykształceniem. Pierwsze lata istnienia miasteczka, przyniosły jego pomyślny rozwój.

Szczególnie daleko słynął browarek mieszczański, wyrabiający doskonałe piwo, eksportowane nawet do Węgier. Z rzemiosł do największego znaczenia doszło szewstwo. W 1603 r. król Zygmunt III Waza specjalnym przywilejem potwierdził po raz drugi prawa miejskie Limanowej i możliwość organizowania dwóch jarmarków w ciągu roku. Następny przywilej, dla miasta wydał król Władysław IV (1640 r.), zezwalając na organizowanie w mieście trzech jarmarków i targów cotygodniowych, przeniesionych z sobót na poniedziałki.

Miasto było wtedy otoczone drewnianą palisadą, podróżni mogli do niego wjechać przez jedną z dwóch bram: krakowską lub sądecką. Upadek miasta zapoczątkował potop szwedzki (1656 r.). Przemarsze wojsk nieprzyjacielskich i polskich, kontrybucje wojskowe i walki wyniszczyły gospodarczo całą okolicę, upadły więc dające mieszczanom dochód targi i jarmarki. Na dodatek część miasteczka strawił pożar. W latach 1647-1759 liczba mieszkańców Limanowej wynosiła tylko ok. 200-250 osób, a później jeszcze się zmniejszyła na skutek kilkakrotnych epidemii cholery i innych chorób zakaźnych. Poprawy stanu gospodarczego miasta nie przyniósł nawet przywilej króla Augusta II Mocnego, zezwalający na organizację w Limanowej 12 jarmarków rocznie. Zupełną zaś ruinę przyniósł w 1769 r. wielki pożar, który strawił prawie wszystkie budynki mieszkalne, ratusz, kościół, szkołę i drewniane obwarowania.

Odbudowa nastąpiła dopiero za czasów zaboru austriackiego. W kilka lat później (1787 r.) w miasteczku było już 70 domów zaś, liczba mieszkańców wynosiła 420. W 1798 r. cesarz austriacki Franciszek Leopold potwierdził prawa miejskie Limanowej i wyraził zgodę na urządzanie 18 jarmarków w ciągu roku.

Około poł. XIX w. rozpoczął się silny ruch wczasowo-kuracyjny, skierowany głównie do karpackich uzdrowisk - Krynicy i Szczawnicy. Dla Limanowej była to sprzyjająca okoliczność - miasto bowiem przez pewien czas pełniło rolę stacji noclegowej dla kuracjuszy jadących do tych zdrojów z kierunku Krakowa. Nie trwało to jednak długo - upadek szlaku przez Limanową zaczął się po wybudowaniu linii kolejowej z Tarnowa do Nowego Sącza, zaś zupełnie przestano jeździć furmankami i zatrzymywać się w Limanowej po oddaniu trasy kolejowej z Chabówki do Nowego Sącza (1885 r.).

W wieku XIX szeroką sławę zyskały sobie limanowskie jarmarki. Ściągali tu zwłaszcza handlarze końmi - w 1900 r. obrót bydłem na limanowskich jarmarkach osiągnął poziom blisko 30 tys. sztuk, co stanowiło wówczas ok. 25% ogólnego, oficjalnego obrotu bydłem w całej Galicji.

Dużym awansem dla Limanowej było utworzenie tu w 1856 r. siedziby władz powiatowych. W 1871 r. założono w mieście Ochotniczą Straż Pożarną. Duże zasługi w krzewieniu oświaty na ziemi Limanowskiej miał działający tutaj oddział Towarzystwa Szkoły Ludowej. W 1900 r: miasto liczyło 1700 mieszkańców, w tym 735 Żydów.

Przez wiele lat jedynym zakładem przemysłowym w okolicach Limanowej był browar, rozbudowany i zmodernizowany w 1890 r. W latach 1907-09 spółka kapitalistów francuskich zbudowała w Sowlinach dużą jak na owe czasy rafinerię nafty, która jednak została zamknięta w okresie międzywojennym. Podobny los spotkał Limanowski browar oraz tartak.

Okres okupacji hitlerowskiej (5 IX 1939 - 19 I 1945) to przede wszystkim eksterminacja ludności Żydowskiej, wysyłki do obozów koncentracyjnych obywateli polskich podejrzanych o konspirację, masowe egzekucje. Wielu mieszkańców miasta biło się na wszystkich frontach II wojny światowej - wśród nich był gen. Zygmunt Berling - dowódca I Dywizji im. Tadeusza Kościuszki i ks. płk Józef Joniec - naczelny kapelan armii gen. Andersa. W rejonie miasta działało wiele oddziałów partyzantki polskiej (AK i BCh). Limanowa była też ważnym punktem tajnego nauczania.

Limanowa należy do miast, których szybki rozwój nastąpił dopiero po II wojnie światowej. Wtedy powstały, wszystkie osiedla blokowe, dzielnice domków indywidualnych, wzniesiono duże obiekty handlowe, nowe szkoły, kino, domy kultury, zaprowadzono nową sieć wodociągową, kanalizacyjną (wraz z oczyszczalnią ścieków), telekomunikacyjną i gazową. Przebudowano rynek i centrum.

Wiele tych poczynań zainicjowali sami mieszkańcy, pracując później społecznie przy ich realizacji (np. przy przebudowie rynku, parku. Wysiłek społeczny był tak duży, że miasto było kilkakrotnym laureatem konkursów "Mistrz Gospodarności", zaś w telewizyjnym turnieju "Bank 440". miasto zdobyło główną nagrodę tej. wieloetapowej imprezy - "Laur Telewidzów". Rada Państwa odznaczyła Limanową Sztandarem Pracy II klasy.

Prawdopodobnie pierwotny gródek, wokół którego rozwinęła się osada, znajdował się w miejscu nazywanym „Zamczyskiem” (ok. 1 km na północny wschód od dzisiejszego rynku). Znajdują się tam niewyraźne ślady istnienia jakiegoś obiektu obronnego. Do połowy XIX w. było tam rumowisko kamieni, zużytych prawdopodobnie do budowy drogi do Sącza. Legendy wspominają też o istnieniu w dawnych czasach osady na tzw. „Kościelisku”, która miała się znajdować w rejonie przełęczy pod Łysą Górą, przy drodze na Sałasz.

Planowa i udokumentowana historycznie działalność osadnicza na omawianym terenie zaczyna się dopiero w XIII w. i wiąże się z misją kolonizacyjną miejscowych rodów rycerskich. W XIV w. istniały już okoliczne wsie Łososina Górna, Pisarzowa i Męcina, funkcjonowały tam parafie, rozwijała się gospodarka rolna. Najstarsze wzmianki historyczne o Limanowej pochodzą z przełomu XIV i XV w., gdzie wieś jest określana jako Ilmanowa lub Wilmanowa. Dokonana przez badaczy analiza tych dwóch nazw pozwala przypuszczać, że założycielem pierwotnej osady mógł być osadnik Wilman (Wilhelm, Wilem - najprawdopodobniej pochodzenia niemieckiego). Wg innej teorii nazwa Limanowej wywodzi się ze zbitki i późniejszego przekształcenia dwóch łacińskich słów Villa Nova – (nowa wieś).

Na początku XVI w. okoliczne tereny należały do rodziny Słupskich ze Słupi, właścicieli Łososiny Górnej i Słopnic, fundatorów pierwszego kościoła limanowskiego. Słupscy sprzedali okoliczne włości Achacemu Jordanowi z Zakliczyna razem z sąsiednimi wsiami: Mordarką, Lipowem i Starą Wsią. W tym czasie przebiegał tędy drugorzędny szlak handlowy wiodący od Nowego Sącza doliną Słomki, przez Przyszową, Mordarkę i dalej w kierunku Rupniowa, Dobczyc i Krakowa. Szlak ten był wykorzystywany przez tych kupców, którzy chcieli ominąć królewskie komory celne, znajdujące się w Nowym Sączu i Czchowie na tzw. „trakcie węgierskim”. Limanowa była dobrym punktem noclegowym i handlowym dla wędrujących tędy karawan kupieckich. Silnym impulsem do szybkiego rozwoju miejscowości było nadanie jej praw miejskich w 1565 r. Przywilej ten uzyskał ówczesny właściciel tych terenów Stanisław Jordan z rąk króla Zygmunta Augusta, na sejmie w Piotrkowie Trybunalskim. Funkcjonowała już wówczas limanowska parafia i pierwszy drewniany kościół p.w. św. Walentego, a miasto zasłynęło wkrótce z szewstwa i sukiennictwa oraz produkcji znakomitego piwa. Około 1640 r. właścicielem Limanowej był Achacy Przyłęcki, który przystąpił do porządkowania spraw gospodarczych w mieście, nakazał ścisłe egzekwowanie przepisów przeciwpożarowych, naprawę umocnień miejskich (obwarowań i bram: krakowskiej i sądeckiej), wydał również dokument dotyczący produkcji piwa. Burze dziejowe i zawieruchy wojenne nie oszczędzały jednak miasteczka. W 1656 r. przeszły tędy wojska szwedzkie, podążające w kierunku Nowego Sącza; zostały jednak doszczętnie rozbite przez szlachecko-chłopski oddział partyzancki w sąsiedniej Mordarce. Na początku lat siedemdziesiątych XVIII w. stacjonowały w okolicy oddziały konfederatów barskich, a limanowski proboszcz Szczepan Długoszewski został kapelanem konfederackim po spaleniu kościoła parafialnego w wielkim pożarze całego miasta w 1769 r. Budowę kolejnego (też drewnianego) kościoła rozpoczęto w 1777 r., a w 1825 r. biskup Grzegorz Tomasz Ziegler konsekrował nową świątynię p.w. Matki Boskiej Bolesnej, w której na poczesnym miejscu została umieszczona figura Matki Boskiej Bolesnej, ocalona z pożaru poprzedniej limanowskiej świątyni.

Rządy austriackie w epoce zaborczej nie sprzyjały rozwojowi gospodarczemu, choć w 1867 r. Limanowa awansowała do rangi powiatu ziemskiego, dystansując tym samym sąsiedni, królewski Tymbark. Wybudowano również tzw. „cesarski gościniec” i Galicyjską Kolej Transwersalną. Od 1834 r. funkcjonował szpital dla ubogich, założony przez ks. Duszyńskiego dla biednych chrześcijan.

O Limanowej stało się głośno pod koniec 1914 r., kiedy to rozgorzała tutaj jedna z najbardziej krwawych kampanii I wojny światowej. Gazety w całej Europie opisywały zacięte zmagania walczących mocarstw (węgierskim korespondentem wojennym był Ferenc Molnar, autor znanej powieści „Chłopcy z placu broni”). Pamiątką po tych wydarzeniach są rozsiane po okolicy cmentarze wojenne, z których największy i najbardziej reprezentacyjny znajduje się na wzgórzu Jabłoniec, górującym od południa nad miastem. Znaczenie tej bitwy podkreśla fakt, że jeden z placów oraz ulica w Budapeszcie zostały nazwane „Limanova”.

Lata międzywojenne przyniosły stopniową poprawę warunków bytowania, powstały nowe szkoły, rozwijały się spółdzielnie producenckie i kasy zapomogowo-pożyczkowe. W 1925 r. wybudowano wodociąg grawitacyjny (wodę pociągnięto ze stoków Łysej Góry), dokonano elektryfikacji miasteczka. W 1929 r. przebywał tu z oficjalną wizytą prezydent RP Ignacy Mościcki, nocując we dworze Marsów. Okolice Limanowej były „twierdzą” ruchu chłopskiego związanego ze Stronnictwem Ludowym Wincentego Witosa. Znanym mieszczaninem w okresie międzywojennym był Marceli Bursztyn – burmistrz, właściciel sklepów i restauracji. Limanowa w okresie międzywojennym nie była jednak dużym miastem, zarówno w sensie obszarowym, jak i ludnościowym. Jej grunta skupiały się w obrębie dzisiejszego rynku, a już na przykład dwór Marsów był położony na terenie Starej Wsi, osobno funkcjonowały Mordarka i Sowliny. Do Limanowej należał las na Miejskiej Górze, który łączył się z miastem wąziutkim pasem gruntu wzdłuż dzisiejszej ul. Leśnej. Mieszkało tu wówczas ok. 2000 mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi.

Tragiczne dni przeżywała miejscowa ludność w czasie okupacji hitlerowskiej. Zagładzie ulegli mieszkańcy narodowości żydowskiej. W czasie zakrojonych na wielką skalę akcji pacyfikacyjnych naziści palili wsie, rozstrzeliwali patriotów polskich związanych z podziemną konspiracją. Mimo to Limanowa była znacznym ośrodkiem ruchu oporu, kwitło tajne nauczanie, udzielano nawet kompletów dla studentów szkół wyższych. Hitlerowska niewola skończyła się w styczniu 1945 r., w momencie nadejścia oddziałów Armii Sowieckiej.

Po wojnie Limanowa stała się ośrodkiem turystycznym i usługowym oraz stolicą powiatu, obejmującego znaczną część Beskidu Wyspowego. Dzięki tradycjom wspólnej pracy dla zbiorowego pożytku stała się też symbolem gospodarności i zaradności - kilkakrotnie była laureatem konkursu o tytuł Krajowego Mistrza Gospodarności. Wybudowano nowe osiedla mieszkaniowe, przebudowano układ komunikacyjny, powstał nowoczesny szpital rejonowy. Wymienione inwestycje powstały w znacznej mierze dzięki autentycznemu zaangażowaniu społecznemu mieszkańców, warto również podkreślić zaangażowanie i zmysł gospodarski długoletniego naczelnika gminy Jana Kubowicza.

W dniu dzisiejszym Limanowa jest miastem powiatowym, a w jej granicach administracyjnych znajduje się również część Sowlin i Łososiny Górnej. W Limanowej ma swą siedzibę Starostwo Powiatowe, Zespół Opieki Zdrowotnej, 5 zespołów szkół ponadgimnazjalnych, Państwowa Szkoła Muzyczna, Limanowski Dom Kultury, Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej.

Miasto nastawione jest na obsługę ruchu wycieczkowego, przebiega tędy kilka szlaków turystycznych, działa miejscowy Oddział PTTK, biura informacji turystycznej, a w rozmaitych obiektach noclegowych o zróżnicowanym standardzie jest ponad 300 miejsc.