BUDOWA GEOLOGICZNA KARPAT ZEWNĘTRZNYCH - część 4

Tektonika Karpat w świetle tektoniki kier
Karpaty wewnętrzne: 1- skały krystaliczne, 2- skały osadowe Tatr: K- nasunięcie jednostki kriżniańskiej, Ch- nasunięcie jednostki choczańskiej, 3- flisz Karpat wewnętrznych; pieniński pas skałkowy: 4- skały osadowe, 5- skały wulkaniczne Karpaty zewnętrzne: 6- flisz Karpat zewnętrznych, płaszczowiny: M.- magurska, pM- przedmagurska, Ś- śląska, pŚ- podśląska, Sk- skolska, St- stebnicka Zapadlisko przedkarpackie: 7- miocen, częściowo sfałdowany przed czołem Karpat, 8- skały podłoża miocenu: kreda jura, trias, perm oraz eokambryjskie skały epimetamorficzne 9- ważniejsze uskoki: a-a - podtatrzański, b-b - perykarpacki 10- powierzchnie nasunięć skał osadowych, 11- rozłamy wgłębne, 12-powierzchnia Mohorovicića, E-E - rozłam oddzielający płytę Karpat wewnętrznych i płytę Europy Środkowej, 13- nasunięcia skał krystalicznych Tatr na skały osadowe.

Główne ruchy tektoniczne w polskich Karpatach zewnętrznych nastąpiły w neogenie (miocen, baden). Wtedy serie osadowe powstałe w basenie fliszowym dały początek wielkim jednostkom tektonicznym - płaszczowinom, nasuniętym z południa na północ. Obok nich występują płaszczowiny cząstkowe i łuski. Na południu znajduje się najwyższa płaszczowina - magurska granicząca z pienińskim pasem skałkowym. Poniżej leżą kolejno płaszczowiny: śląska, dzieląca się na zachodzie na dwie płaszczowiny cząstkowe cieszyńską i godulską, podśląska, skolska i najniższa płaszczowina stebnicka, występująca na wschód od Przemyśla. Między płaszczowinami magurską i śląską na zachodzie polskich Karpat zewnętrznych powstała złuskowana płaszczowina przedmagurska, w centralnej części - płaszczowina grybowska, na wschodzie - dukielska.

Według M. Książkiewicza (1972) dla utworzenia się oraz dla obecnej budowy jednostek tektonicznych Karpat duże znaczenie miało wykształcenie litologiczne serii osadowych. Powstanie płaszczowin o dużym zasięgu: magurskiej, śląskiej i skolskiej było uzależnione od obecności w seriach osadowych grubych kompleksów skał piaskowcowych, które stanowiły, "kościec płaszczowin". Były to piaskowce: magurskie dla płaszczowiny magurskiej, godulskie i istebniańskie dla płaszczowiny śląskiej oraz inoceramowe dla płaszczowiny skolskiej. Jednostki utworzone z serii o przewadze łupków ilastych i margli czyli utworów miękkich i plastycznych, na przykład płaszczowina podśląska, występują przeważnie w oknach tektonicznych lub przed czołem płaszczowin głównych. Pod płaszczowiną śląską jednostka podśląska jest miejscami spiętrzona i złuskowana a gdzie indziej porozrywana - tworzy porwaki tektoniczne.

Osobną pozycję w tektonice Karpat zewnętrznych mają skałki andrychowskie. Zbudowane są z gnejsów i łupków metamorficznych, wapieni górnojurajskich oraz osadów senonu, paleocenu i eocenu o wykształceniu odmiennym niż inne jednostki karpackie. Skałki andrychowskie to porwaki wyrwane z podłoża i przeniesione na północ u podstawy płaszczowiny śląskiej. Są one otulone utworami fliszowymi: na północy - leżącym w spągu flisrem serii podśląskiej, na południu - leżącym nad skałkami fliszem płaszczowiny śląskiej.

Jak wynika z analizy profilów stratygraficznych serii fliszowych i osadów zapadliska przedkarpackiego ruchy fałdowe w Karpatach następowały niejednocześnie. Obserwuje się przesuwanie procesów fałdowych z południa na północ. W czasie, gdy południowa cząść Karpat zewnętrznych fałdowała się i dźwigała stopniowo, w północnej części basenu trwała jeszcze niezakłócona sedymentacja fliszowa a później sedymentacja ilasto-piaszczysta Paratetydy, której ostatnie etapy rozwijały się na obszarze dzisiejszego zapadliska przedkarpackiego.

Porównując w Karpatach stosunek płaszczowin fliszowych do autochtonicznego miocenu w zapadlisku przedkarpackim stwierdzono, że na zachodzie nasunięcie fliszu nastąpiło wcześniej niż na wschodzie. Front fałdowań przesuwał się stopniowo w czasie miocenu z zachodu na wschód.

Z zachodu na wschód ulega także zmianie budowa Karpat zewnętrznych. Zachodnią część polskich Karpat cechuje obecność rozległych płaszczowin płasko nasuniętych na przedpole i słabo wewnętrznie sfałdowanych, natomiast na wschodzie płaszczowiny są silnie sfałdowane, występują antyklinoria i synklinoria, fałdy nachylone, częste są skiby oraz łuski. Wpływ na to zjawisko miały dwa czynniki:

1) głębokość występowania podłoża, które na zachodzie leży od 500 do 2000 m p.p.m., a na wschodzie znacznie poniżej 3000 m p.p.m.; głębokość występowania podłoża miała też wpływ na miąższość osadów miocenu w zapadlisku przedkarpackim.
2) litologia serii fliszowych.

Ten drugi czynnik został silnie podkreślony przez M. Książkiewicza, który pisze, że około 2000 m kompleks piaskowcowy warstw godulskich i istebniańskich na zachodzie spowodował, że płaszczowina śląska składa się właściwie "z ogromnych bloków lub płatów płasko nasuniętych o stosunkowo słabo zaznaczonej budowie fałdowej". Na wschodzie, gdzie wymienione kompleksy piaskowcowe ulegają częściowemu wyklinowaniu, płaszczowina śląska jest silnie sfałdowana.

Różnice plastyczności skał spowodowały również takie zjawisko jak podział płaszczowiny śląskiej na płaszczowiny cząstkowe cieszyńską i godulską na zachodzie polskich Karpat.

Polska część Karpat tworzy łuk skierowany wypukłością na północ. We wschodniej części łuku zasięgi poszczególnych jednostek tektonicznych nie są równoległe do niego. Posuwając się ze wschodu na zachód obserwuje się, że coraz wyższe jednostki tektoniczne graniczą ze strefą czołową Karpat zewnętrznych. J. Nowak (1927) nazwał to zjawisko dyskrepancją tektoniczną Karpat. Ma ono związek z przesuwaniem się fałdowań z południa na północ i zachodu na wschód. Jednostki wyższe występujące na południu i zachodzie fałdowały się i wypiętrzały wcześniej od jednostek niższych, które stopniowo dołączały do gmachu Karpat jako wynik podsuwania się przedgórza pod płaszczowiny fliszowe. Koncepcję te wysunął W. Teisseyre (1921) a według M. Książkiewicza (1972) tłumaczy ona wiele szczegółów tektoniki Karpat zewnętrznych.

Na temat dyskrepancji tektonicznej Karpat zewnętrznych wypowiedział się R. Unrug (1980), tłumacząc to zjawisko obrotem płyty wewnątrzkarpackiej w czasie ruchów tektonicznych w miocenie. Według tego autora, obrót zgodny z kierunkiem wskazówek zegara, spowodował powstanie dyskrepancji tektonicznej polskich Karpat oraz różnic budowy pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią tego orogenu.

Wzdłuż brzegu Karpat występują trzy zatoki rzeszowska, pilzeńska i gdowska. Z wyjątkiem ostatniej, utwory mioceńskie spoczywają na ich terenie na skałach fliszowych. Są one pozostałością okresu transgresji mioceńskiej na fisz. W końcowych fazach tektogenezy doszło do sfałdowania razem skał fliszowych i mioceńskich.

Najważniejsza płaszczowina magurska stanowi element morfologicznie i geologicznie silnie wyodrębniony w budowie Karpat. Tworzy ona zwarty obszar na południu polskich Karpat ciągnący się od Istebnej na zachodzie po fałdy dukielskie na wschodzie. Na południu tej jednostki wzdłuż dyslokacji występującej na granicy z pienińskim pasem skałkowym powstały wulkanity młodotrzeciorzędowe góry Wżar i Szczawnicy.

Płaszczowina magurska utworzona jest ze skał górnej kredy i paleogenu. Odkucie od podłoża nastąpiło w obrębie pstrych łupków górnokredowych, które są odsłonięte u czoła płaszczowiny magurskiej oraz w obrzeżeniu okien tektonicznych. Obliczono, że minimalna wielkość nasunięcia wynosi około 20 km, ale zapewne odległość ta jest znacznie większa.

Brzeg płaszczowiny magurskiej tworzy, zgodnie z przebiegiem całego łańcucha karpackiego wielki łuk, ale linia ta jest dodatkowo powyginana. Na północ od czoła tej jednostki w okolicy Żywca, Limanowej i Rajbrotu występuje kilka czapek tektonicznych a w okolicy Kluczowej i Harklowej płaty serii magurskiej o genezie sedymentacyjno-tektonicznej leżą na skałach płaszczowiny śląskiej. W obrębie płaszczowiny magurskiej opisano kilka okien tektonicznych: Sopotni największe okno Mszany Dolnej, Klęczan i inne. W oknach występują skały łusek przedmagurskich i płaszczowin grybowskiej i śląskiej.

Płaszczowina magurska jest dodatkowo sfałdowana w liczne antykliny i synkliny (Książkiewicz, 1972). Antykliny wąskie, często złuskowane nachylone na północ. Synkliny wypełnione gruboławicowym piaskowcem magurskim są przeważnie szerokie i łagodne. Lokalnie są rozwinięte nasunięcia o małych rozmiarach spowodowane odkuciem piaskowców magurskich od utworów niżej leżących.

W Beskidzie Wysokim opisano kilka stref antyklinorialnych, jednostek wyższego rzędu, w obrębie których rozwinęły się złuskowane antykliny wydłużone w kierunku NE-SW nasunięte na północ.

Między Skawą i Dunajcem budowa płaszczowiny magurskiej zmienia się na bryłową tworząc charakterystyczny krajobraz Beskidu Wyspowego. Występujące tu izolowane masywy górskie to duże bloki rozdzielone uskokami. Według M. Książkiewicza (1972) zostało to spowodowane podłużnym rozciąganiem płaszczowiny magurskiej w strefie czołowej łuku Karpat. Tutaj występuje największe okno tektoniczne Mszany Dolnej. Na południu w Gorcach utworzyła się szeroka strefa synklinalna, dodatkowo sfałdowana, w której wyróżnia się synkliny Lubania i Harklowej oraz antyklinę Maniowego.

Na wschód od Dunajca płaszczowina magurska dzieli się na strefy: na północy - harklowską, dalej gorlicką i sądecką oraz na południu krynicką. Pomiędzy tymi strefami stwierdzono różnice nie tylko tektoniczne ale i facjalne. Strefa krynicka leży na przedłużeniu strefy synklinalnej Gorców.

Na północ od płaszczowiny magurskiej występują jednostki pośrednie. Na zachodzie są to łuski przedmagurskie. Pod względem stratygraficznym zawierają one elementy serii magurskiej (kreda górna) i serii śląskiej (paleogen). Dodatkowo sfałdowane rozciągają się one od Istebnej przez Koniaków, Kamesznicę do Sporysza. Dalej na wschód łuski przedmagurskie zanikają.

W strefie maksymalnego wygięcia łuku płaszczowiny magurskiej łuski przedmagurskie nie występują na powierzchni; pojawiają się dopiero na wschód od Harklowej, w zmienionej postaci łusek i fałdów dukielskich, których stratygrafię i tektonikę cechują znaczne różnice w porównaniu do serii płaszczowin magurskiej i śląskiej.

Na północ od płaszczowiny magurskiej rozciąga się płaszczowina śląska. Przy znacznym rozprzestrzenieniu cechuje ją duże zróżnicowanie budowy. Wyróżnia się trzy zasadnicze odcinki: zachodni (od granicy państwa do doliny rzeki Skawy), środkowy (między Skawą i Dunajcem) oraz wschodni (między Dunajcem a granicą państwa).

Na zachodzie płaszczowina śląska dzieli się na dwie płaszczowiny cząstkowe: cieszyńską i godulską, które powstały wskutek odkucia serii piaskowcowych kredy górnej i paleogenu o dużej miąższości (jednostka godulska) od dolnokredowych warstw cieszyńskich o przewadze utworów miękkich i plastycznych (jednostka cieszyńska). Płaszczyzna odkucia utworzyła się w stropie łupków cieszyńskich górnych lub w obrębie łupków wierzowskich. Na wschód od Bielska odkucie to zmniejsza się i zanika.

Płaszczowina cieszyńska odsłania się na Pogórzu Cieszyńskim i Bielskim oraz w oknie żywieckim. W obrębie jednostki cieszyńskiej wymienia M. Książkiewicz kilka łusek nasuniętych jedna na drugą: najniższa Wiślicy wyższe: Goleszowa, Osuwki, Kopińca-Jelenicy i najwyższa - Tułu. W oknie żywieckim płaszczowina cieszyńska tworzy również kilka łusek.

Cechą omawianego regionu jest występowanie cieszynitów, których wychodnie są szczególnie liczne w jednostce Wiślicy. Skały pochodzenia magmowego określane potocznie jako cieszynity są to zróżnicowane petrograficznie utwory odpowiadające esseksytom i teralitom. Występują w różnych odmianach w postaci cieszynitów właściwych, diabazów oraz monchikitów, tworząc sille pokładowe między osadami dolnej kredy - wapieni i łupków cieszyńskich. Inny typ skał pochodzenia magmowego spotykany w zachodniej części Karpat polskich to lawy poduszkowe powstałe w wyniku podmorskich ekstruzji. Wszystkie wymienione skały związane są zapewne z jednym ogniskiem magmowym i powstały w momencie formowania się basenu fliszowego Karpat zewnętrznych.

Płaszczowina godulska słabiej sfałdowana niż płaszczowina cieszyńska, jest rozbita na bloki oddzielone od siebie uskokami poprzecznymi wzdłuż których powstały doliny rzek (np. Soły). Bloki zaznaczają się wyraźnie w morfologii tworząc: na zachodzie Beskid Śląski, z wysokimi wzniesieniami Skrzycznego i Baraniej Góry, na wschodzie Beskid Mały.

W Beskidzie Śląskim warstwy górnokredowe budujące płaszczowinę godulską są słabo sfałdowane. 0gólnie zapadają ku południowi prawie monoklinalnie. Jedynie lokalnie oraz na południu w utworach paleogeńskich kontaktujących z łuskami przedmagurskimi lub występujących przed czołem płaszczowiny magurskiej, stwierdzono wąskie dość strome zafałdowania. Blok Beskidu Śląskiego rozcinają dodatkowo uskoki poprzeczne. Duża dyslokacja o kierunku NNW-SSE oddziela Beskid Śląski od Beskidu Małego oraz od okna żywieckiego.

Blok Beskidu Małego zrzucony w stosunku do bloku Beskidu Śląskiego ma podobną monoklinalną budowę i słabo zaznaczone równoleżnikowe fałdy. Silniej są sfałdowane skały paleogenu w południowej części bloku, gdzie wskutek nacisku płaszczowiny magurskiej doszło, zwłaszcza na wschodzie, do odkuć w obrębie skał paleogeńskich płaszczowiny śląskiej. Duże dyslokacje poprzeczne to: uskok na linii Soły, której głęboka, przełomowa dolina została wykorzystana przy budowie tamy Porąbki, oraz liczne uskoki na wschodzie w dolinie Skawy. Wzdłuż uskoków poprzecznych na linii Skawy czoło płaszczowiny śląskiej na wschodzie jest przesunięte ku północy.

Na wschód od Skawy następuje zmiana kierunku osi Karpat zewnętrznych. Biegi wychodni z równoleżnikowego zmieniają kierunek na NW-SE. Równocześnie następuje podział płaszczowiny śląskiej na górną i dolną, budujące Pogórze Lanckorońskie i Wielickie. Każda z tych jednostek jest zbudowana z osadów kredy i paleogenu.

W tej części Karpat zewnętrznych obserwuje się znaczne zmiany litofacjalne (m.in. wyklinowanie grubych warstw piaskowców godulskich i istebniańskich) w obrębie serii śląskiej. Z punktu widzenia tektonicznego bardzo interesująca jest tu tzw. strefa lanckorońsko-żegocińska. Ciągnie się ona od okolic Wadowic ku Myślenicom a następnie przed czołem płaszczowiny magurskiej do Iwkowej. Jest to strome antyklinalne wypiętrzenie o skomplikowanej budowie w którego jądrze doszło do ścięcia erozyjnego i powstania okien tektonicznych, gdzie odsłaniają się utwory płaszczowiny podśląskiej.

Na północ od strefy lanckorońsko-żegocińskiej występują łagodne synkliny utworzone z skał paleogenu i górnej kredy. Największe z nich synkliny: Pogórza Lanckorońskiego, Sieprawia, Trzcian-Leszczyn i Uszewa-Zakliczyna są rozległymi, słabo zaburzonymi strukturami.

Układ synklin pomiędzy Skawą i Dunajcem jest nieregularny. Brak ciągłości między nimi jest wywołany interferencją dwóch kierunków tektonicznych: równoleżnikowego, który dominuje na zachodzie i kierunku NW-SE, który przeważa na wschodzie.

Następna jednostka tektoniczna Karpat zewnętrznych płaszczowina podśląska występuje na obszarze całych polskich Karpat jest jednak lepiej odsłonięta na zachodzie. Tworzy tam ona wąską, silnie sfałdowaną strefę przed czołem płaszczowiny śląskiej. Wychodnie płaszczowiny podśląskiej mają największą szerokość w okolicy Wadowic. W okolicy Wieliczki J. Burtan (1984) wyróżniła trzy płasko nasunięte łuski: północną, Chorowic-Sygneczowa-Biskupic oraz Ochojna-Janowic-Dobranowic. Autorka stwierdza, że podobny styl budowy jednostka ta zachowuje na wschód i na zachód od rejonu Wieliczki.

Dalej na południe płaszczowina podśląska odsłania się w oknach tektonicznych strefy lanckorońsko-żegocińskiej ciągnącej się na długości blisko 40 km między Skawą i Dunajcem. Opisano tu kilkanaście małych okien tektonicznych, z których najbardziej znane i największe są okna: Myślenic, Wiśniowej i Żegociny.

Na zachodzie płaszczowina podśląska występuje na terenie Pogórza Cieszyńskiego oraz w oknie żywieckim, na wschodzie w oknie Węglówki. W oknach tektonicznych odsłaniają się zazwyczaj fragmenty profilu serii podśląskiej, silnie sprasowane o bardzo skomplikowanej budowie wewnętrznej, otulone utworami płaszczowiny śląskiej.

Skały serii podśląskiej zostały również stwierdzone w wierceniach w wielu miejscach Karpat zewnętrznych w podłożu płaszczowiny śląskiej. Miąższość utworów płaszczowiny podśląskiej sięga miejscami do 1000 m.

Płaszczowina podśląska na zachodzie w Beskidach jest najniższą płaszczowiną karpacką natomiast na wschód od Dunajca jest ona wraz z płaszczowina śląską nasunięta na płaszczowinę skolską.

Jak zaznaczono wcześniej na wschód od doliny Dunajca Karpaty polskie cechuje budowa fałdowo-łuskowa. Występują tu przeważnie strome wąskie fałdy, które ciągną się na znacznej długości w kierunku NW-SE, miejscami zaburzenia są mniej intensywne a formy łagodniejsze. Antykilny są przeważnie asymetryczne lub nachylone ku północnemu wschodowi. Wyróżniono tu dwie strefy antyklinorialne i dwie strefy synklinorialne. Północne antyklinorium i przylegające do niego na południu synklinorium należą do płaszczowiny skolskiej pozostałe do płaszczowiny śląskiej.

Bezpośrednio z fałdami dukielskimi na południu polskich Karpat zewnętrznych graniczy rozległe synklinorium jasielskie, które ku południowemu wschodowi przekształca się według K. Tolwińskiego w "centralną depresję karpacką". W synklinorium jasielskim wyróżniono szereg antyklin i synklin przeważnie symetrycznych utworzony ze skał kredy górnej i paleogenu (antykliny: Zakliczyna, Czchowa, Ciężkowic i in.). Niektóre antykliny (np. antyklina Biecza) są obalone na północ. Synkliny ujawniają często dodatkowe drobne zafałdowania.

Na północ od synklinorium jasielskiego leży antykilnorium stanowiące zewnętrzną strefę czołową płaszczowiny śląskiej. Ciągnie się ono w postaci wychodni skał dolnokredowych od Brzeska na zachodzie po okolice Sanoka na wschodzie. Antyklinorium to jest stromo wypiętrzone i cechuje je znaczna zmienność budowy wzdłuż osi. U czoła płaszczowiny śląskiej odsłaniają się miejscami np. w oknie Węglówki utwory serii podśląskiej.

Następnie synklinorium należy do płaszczowiny skolskiej i utworzone jest głównie z warstw krośnieńskich (oligocen). Tworzy je kilka rozległych synklin rozdzielonych wąskimi antyklinami. Najszersza synklina Słonych Gór na południu kontaktuje z płaszczowina śląską. Na północnym zachodzie synkliny łączą się z rozległą synkliną strzyżowską. Oś tej niecki podnosi się ku północnemu zachodowi a całe synklinorium ulega w tym kierunku stopniowo zwężeniu i zanika na brzegu Karpat.

Antykilnorium północne stanowi strefę czołową płaszczowiny skolskiej, zbudowane jest głównie z utworów kredy górnej - warstw inoceramowych. Składa się na nie kilka stromych i wąskich fałdów. Antykliny często mają wyprasowane skrzydła północne. Upady warstw w antyklinach są stromsze niż w rozdzielających je synklinach. Antyklinorium to na zachodzie ma kierunek NW-SE, w okolicy Przemyśla skręca ku południowi tworząc sigmoidę przemyską. Szerokość antyklinorium wynosi od 150 km na wschodzie do ponad 20 km na zachodzie. Na zachód od Rzeszowa oś antyklinorium obniża się i chowa się pod miocen zatoki rzeszowskiej (osady badenu i sarmatu leżą transgresywnie na fliszu i są słabo zaburzone) a następnie pojawia się na powierzchni w postaci fałdów Nockowej.

Płaszczowina stebnicka, najniższa i najbardziej zewnętrzna jednostka tektoniczna Karpat zewnętrznych, występuje tylko w najdalej na wschodzie położonej części polskich Karpat. Utworzona jest z fliszu i osadów mioceńskich basenu wewnętrznego. Składa się ona z jednego lub kilku fałdów obalonych na północ, niekiedy złuskowanych i nasuniętych na autochtoniczny miocen zapadliska przedkarpackiego. Plastyczność utworów wchodzących w skład tej jednostki (są to głównie łupki ilaste, iły i margle zwiększa dodatkowo obecność osadów salinarnych miocenu.

Strefa fałdowa jednostki stebnickiej jest wąska. Większą szerokość osiąga na wschód od Przemyśla. Na zachód od Przemyśla chowa się pod nasunięcie płaszczowiny skolskiej i miejscami tylko odsłania przed czołem tej jednostki. Zanika całkowicie między Ropczycami i Sędziszowem.

Sfałdowane utwory mioceńskie (baden) występują również na odcinku między Baryczem (na południe od Krakowa) i Brzeskiem oraz w rejonie Wieliczki i Bochni. Zostały one przez M. Książkiewicza (1972) określone jako fałdy brzeżne przez innych (Ney, 1968) są traktowane jako odpowiedniki jednostki stebnickiej.

Fałdy wielickie składają się z kilku antyklin nachylonych, leżących lub nasuniętych na miocen autochtoniczny. Na zachód od Barycza zanikają. Stwierdzono tam tylko lokalne zaburzenia osadów mioceńskich przed czołem płaszczowiny podśląskiej.

Z innych form tektonicznych należy wymienić duże uskoki, prostopadłe lub skośne, normalne lub przesuwcze występujące na terenie całych Karpat zewnętrznych, przecinające jednostki fałdowe. Większe z nich zostały wykorzystane przez rzeki: Sołę, Skawę, Dunajec i Wisłokę. Uskoki poprzeczne przecinają jednostki fałdowe i powstały w końcowych fazach ruchów tektonicznych. Według B. Świderskiego (1952) największe uskoki poprzeczne występują w miejscach, gdzie następuje zmiana kierunku osi Karpat fliszowych z NE-SW na zachodzie przez W-E, w części środkowej do NW-SE na wschodzie.

W pliocenie i czwartorzędzie na terenie całych polskich Karpat nastąpiły ruchy wypiętrzające, które ze zmiennym natężeniem trwają do dziś. Wskazują na to badania dolin rzecznych w Karpatach prowadzone w latach osiemdziesiątych przez W. Zuchiewicza (1980) i innych.

Według A.K. Tokarskiego (1978) od sarmatu polskie Karpaty "znajdowały się wyłącznie pod działaniem tensji będącej wynikiem pokolizyjnego paczenia kier. Rezultatem tego jest wypiętrzenie Karpat". Rozwój rzeźby rozpoczął się w końcowych fazach fałdowań w warunkach kompresji i kontynuował w warunkach tensji. Ponieważ zjawiska te występowały diachronicznie w różnych częściach Karpat również procesy rzeźbotwórcze są różnego wieku.