BUDOWA GEOLOGICZNA KARPAT ZEWNĘTRZNYCH - część 1

Z pięciu głównych elementów tektonicznych Europy trzy zostały udokumentowane również na obszarze Polski. Są to:

1. platforma wschodnioeuropejska, tworząca podłoże Polski północno-wschodniej,
2. platforma paleozoiczna występująca na różnych głębokościach, pod pokrywą kenozoiczną, mezozoiczną, permską lub na powierzchni w masywach sudeckim i świętokrzyskim,
3. alpidy - reprezentowane przez Karpaty obejmujące południowo-wschodnią część Polski.

Położenie Karpat na tle schematu podziału regionalnego Polski.

Na terenie Polski leży najdalej na północ wysunięta część łańcucha Karpat Zachodnich, obejmująca niewielki fragment Karpat wewnętrznych oraz znaczną część Karpat zewnętrznych, zwanych również Karpatami fliszowymi. Karpaty stanowią część alpidów Europy Południowej. Dominują tu młode skały osadowe, zwłaszcza dużej miąższości skały fliszowe nasunięte z południa na północ na występujące w ich podłożu skały starszych jednostek. Pomiędzy Karpatami wewnętrznymi i zewnętrznymi leży pieniński pas skałkowy. Łańcuch karpacki składa się z dwóch pasm, starszego, zwanego Karpatami wewnętrznymi, i młodszego czyli Karpat zewnętrznych. Karpaty wewnętrzne - utworzone są ze skał krystalicznych oraz mezozoicznych skał osadowych, sfałdowane w kredzie górnej. Karpaty zewnętrzne - utworzone są ze skał kredy i paleogenu, sfałdowane w neogenie. Najmłodszą jednostką karpacką jest leżące na północy zapadlisko przedkarpackie wypełnione osadami miocenu. Karpaty wewnętrzne i Karpaty zewnętrzne należą do dwóch różnych bloków skorupy o różnej budowie wgłębnej i różnych własnościach fizycznych. Blok karpat wewnętrznych o grubości skorupy około 30km jest oddzielony od bloku Karpat zewnętrznych, którego grubość wynosi około 40km, dużym rozłamem wgłębnym. Rozłam ten znajduje się pod pienińskim pasem skałkowym, który jest uważany za pasmo graniczne między Karpatami wewnętrznymi i zewnętrznymi.

Poglądowa mapa tektoniczna polskich Karpat - kliknij mape.

Karpaty polskie są częścią wielkiego łuku górskiego, ciągnącego się na długości 1300 km od okolic Wiednia do Żelaznej Bramy nad Dunajem. Z jednej strony Karpaty wiążą się z Alpami, od których w znacznej części oddziela je strefa młodszych od łańcucha niecek i zapadlisk, z drugiej strony przechodzą w pasmo Bałkanu. Karpaty są górami, które powstały ze sfałdowania się osadów typu geosynklinalnego. Geosynklina wytworzyła się w początkowych okresach ery mezozoicznej. Utworzenie się jej było poprzedzone zdenudowaniem i pogrążeniem starszych łańcuchów, pochodzących z waryscyjskiej, a częściowo też kaledońskiej epoki górotwórczej. Sfałdowanie geosynkliny nastąpiło w dwóch głównych fazach, starszej - u schyłku okresu kredowego, i młodszej - w młodszym trzeciorzędzie. Ruchy tych dwóch faz nie objęły całego obszaru geosynkliny. Starsze ruchy dotknęły jej części wewnętrzne, a w zewnętrznej części nie zaznaczyły się wcale. Na odwrót, ruchy młodsze ograniczyły się do strefy zewnętrznej, a w strefie wewnętrznej zaznaczyły się bardzo słabo.

W granicach Polski do Karpat wewnętrznych należą Tatry, Beskidy natomiast należą do Karpat zewnętrznych. Na granicy obu pasm leży pieniński pas skałkowy, który został sfałdowany głównie w młodotrzeciorzędowej fazie, ale który objawia też ślady starszej fazy.

Budowa geologiczna Karpat zewnętrznych budziła od dawna duże zainteresowanie geologów polskich przede wszystkim ze względu na występowanie złóż ropy i gazu ziemnego. Poszukiwania zaczęły się na dużą skalę od czasów Ignacego Łukasiewicza w XIX w. W pierwszej połowie naszego stulecia Karpaty zewnętrzne były najlepiej zbadanym obszarem Polski.

Karpaty zewnętrzne tworzą rozległy łuk rozciągający się od Wiednia na zachodzie, po rzekę Dambowicę na południowym wschodzie (Rumunia). Polska część tego łuku ma na zachodzie kierunek równoleżnikowy, a na wschodzie skręca ku południowemu-wschodowi. Z tą zmianą kierunku wiąże się ogólna zmiana budowy całego pasma karpackiego w Polsce.

Polskie Karpaty zewnętrzne, rozciągają się pomiędzy doliną Olzy i południowo-wschodnią granicą kraju (Bieszczady), na południu kontaktują z pienińskim pasem skałkowym, natomiast zasięg północny wyznaczają najdalej na północ wysunięte wychodnie skał fliszowych: od Cieszyna, przez Andrychów, Wieliczkę, Bochnię, okolice Tarnowa do Rzeszowa i Przemyśla. Tak wyznaczona północna granica Karpat zewnętrznych jest granicą umowną, gdyż brzeżne jednostki tektoniczne Karpat - płaszczowina stebnicka i fałdy brzeżne utworzone ze sfałdowanych razem skał miocenu i fliszu karpackiego leżą na północ od opisanej linii.

Wysokości polskich Karpat zewnętrznych wzrastają z północy ku południowi, gdzie w Beskidzie Wysokim, masywie Babiogórskim, Gorcach i w paśmie Radziejowej występują najważniejsze szczyty Karpat fliszowych (powyżej 1200m n.p.m.). Poza tą ogólną tendencją obserwuje się zróżnicowanie rzeźby zależne w znacznym stopniu od litologii. Polskie Karpaty zewnętrzne dzielą się na szereg masywów i pogórzy rozdzielonych dolinami rzek i kotlinami.

Mapa tektoniczna karpat zewnętrznych między dolinami Olzy i Dunajca - kliknij mape.